“Məqsədimiz ədəbi
müsabiqə deyil, xalqı başa salmaq, onlara həqiqəti aşkar bir şəkildə
göstərməkdir”
- S.C.Pişəvəri
– “Həqiqət” qəzeti.
Azərbaycan iki imperiya
arasında.
Tarixdən bəllidir ki,
Azərbaycan məsələsi İran üçün həmişə önəmli olub. Bu torpaqlara yiyələnmək uğrunda 1804-cü ildə başlayan Birinci Rus-Qacar
müharibəsi, 1813-cü ildə Gülüstan müqaviləsi ilə başa çatdı və nəticədə
Azərbaycan iki imperiya arasında bölüşdürüldü.
Lakin Qacarlar
dövləti Rusiyanın Cənubi Qafqazı işğal etməsi ilə razılaşmadı. Çarlığın güclənməsi
də İngiltərə hökumətini narahat edirdi. Qacarların Şimali Azərbaycanı ələ
keçirmə istəyi, Rusiyanın gücünü sarsıdacaqdı bu da İngiltərənin siyasəti ilə
uyğunlaşırdı. Beləliklə 1814-cü ildə bu iki dövlət arasında Tehran müqaviləsi
imzalandı. Müqaviləyə əsasən, İngiltərə Qacarlara hərbi və maliyyə yardımı
göstərəcək, Gülüstan müqaviləsinin şərtlərinə yenidən baxılmasına kömək edəcək
və İran da bunların müqabilində İngiltərəyə Hindistan sərhədlərinin
təhlükəsizliyini təmin edəcəyini vəd edirdi.
İngiltərə
ilə Qacarlar arasında münasibətləri kəskinləşdirmək istəməyən çar hökuməti, sərhədlərin
müəyyənləşdirilməsində güzəşt etməyi qəbul etdi. 1817-ci ildə A.P.Yermolovun
başçılığı ilə Qacar sarayına nümayəndə heyəti göndərildi. Lakin heyət Şahzadə
Abbas Mirzə və saray əyyanları tərəfindən soyuq qarşılandı.
Rusiya
ilə baş verəcək müharibədə Qacarlar Osmanlının da dəstəyini aldı və 1823-cü
ildə Osmanlı İmperiyası ilə müqavilə imzaladı.
Qacarları
müharibə fikrindən daşındırmaq üçün saraya gələn növbəti rus nümayəndə heyyəti,
Qarabağ və Lənkəran xanlığının bir hissəsini güzəştə getmək istədi. Lakin bu
cəhd də Rusiya üçün uğursuz oldu.
1825-ci
ildə Rusiyada baş verən dekabristlər üsyanı Qacarların yeni müharibyə
başlamasını sürətləndirdi. Nəticədə 1826-cı ildə İkinci Rus-Qacar müharibəsi
başladı. Şahzadə Abbas Mirzənin ordusu birinci döyüşlərdə uğurlu olsa da müharibənin
nəticəsi əvvəlkindən daha ağır oldu.
1826-1828-ci illəri
əhatə edən İkinci Rus-Qacar müharibəsindən məğlub çıxan Qacarlar dövləti,
Rusiya ilə Türkmənçay müqaviləsi imzaladı. Həmin sənəddə Gülüstan müqaviləsinin
təsdiq olunması ilə yanaşı, İrəvan və
Naxçıvan xanlıqlarının da Rusiya imperiyasına birləşdirilməsi təsdiqləndi. 16 maddədən
ibarət müqavilədə Qacarlar, Xəzər dənizinin Rusiyanın daxili dənizi olduğunu
tanıyır və Xəzər dənizində donanma saxlama hüququ yenə də Rusiyaya məxsus olurdu.
Cənubi Azərbaycan İranın tərkibində qalsa da, Qacarlar, Rusiyaya hərbi təzminat
üçün 20 milyon rubl ödədi.
20-ci əsrdə İran
ərazisində baş verən inqilabların beşiyi də məhz Cənubi Azərbaycan, xüsusən,
Təbriz şəhəri idi. 1908-1911 ci illərdə Məşrutə hərəkatı, 1920-ci ildə Xiyabani
hərəkatı, 1945-1946 – ci illərdə 21 azər hərəkatı bunun göstəricisidir.
Azərbaycan Milli
hökuməti və ya 21 Azər hərəkatı 1945-ci il dekabrın 12-dən, 1946-cı ilin
dekabrınadək İran Azərbaycanında fəaliyyət göstərən muxtar sosialist hökumət
olub. Paytaxtı Təbriz şəhəri olan hökumətə Seyid Cəfər Pişəvəri rəhbərlik edib.
Xalxal mahalında böyüyən
Pişəvərinin inqilabçı kimi yetişməyində atası Mircavadın böyük təsiri olub. Belə
ki, İran Azərbaycanında baş verən Məşrutə inqilabının mücahidlərini bir neçə dəfə
öz evində qonaq edən Mircavad, eyni zamanda hərəkatın iştirakçılarından biri idi.
Bu haqda S.C.Pişəvərinin bacısı Suğra xanım, xatirələrində belə qeyd edib:
“...Əslində atamın Seyid Cəfərə təsiri çox
olmuşdur. Atam Səttarxan mücahidlərindən idi. Hələ o vaxt atamla dostları
arasında fədailər, inqilabçılar barədə söhbət olurdu. 12- 13 yaşlı Seyid Cəfərdə
həmişə onlara qulaq yoldaşı olardı. Söhbətə qarışıb bir söz soruşanda ona gülüb
deyərdi: “Sən belə şeyləri bilmək üçün çox kiçiksən”.
1917-ci ildən sonra və
“Həqiqət” qəzeti.
Pişəvərinin 1917-ci il,
Rusiya inqilabında iştirakı ilə bağlı məlumatlar “Açıq söz” qəzetində verilib.
Bu məlumatlar “Mir Cəfər Cavadzadə” imzası ilə dərc olunub. Pişəvəri,
Rusiya inqilabında, İran Sosyal Demokrat Firqəsinin Qafqazdakı
təşkilat iclaslarında iştirakı və ümumiyyətlə 1917-ci il fəaliyyəti ilə bağlı
yazır:
“Mən Rusiyada yaşayan
millətlərin azadlıq mübarizəsində yaxından iştirak edən İran gənclərindən idim.
Məni bu böyük şərəfli işə cəlb edən amil azadlıq mübarizəsindən başqa, bir də
mənsub olduğum millət haqqındakı düşüncələrim olub. Mən bilirdim ki, vətənin və
millətin nicatı və səadəti Rusiya inqilablarının istəkləri qurluşun əldə
edilməsinə bağlıdır. Mən bilirdim ki, əgər Rusiyada şanlı Lenin bayrağından
başqa bir bayraq yüksələrsə İran xalqlarının istiqlaliyyəti və azadlığı həmişə
təhlükə altında olacaqdır”.
S.C.Pişəvəri 1918-ci
ildə “Azərbyacan-Coze-Layənfəkke-İran” qəzetində fəaliyyətə başlayır. Qəzet,
İran Demokrat Partiyası Bakı təşkilatının orqanı idi. Yazılarında İran
demokratlarının siyasi mövqeyindən bəhs edən Pişəvəri, daha sonra İran Ədalət
Firqəsinin Bakı təşkilatında fəaliyyət göstərir. Həmin dövrdə Bakıda açılan
“İttihad” məktəbində müəllimlik edir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1920-ci ilə qədər
fəaliyyət göstərən məktəb, Türk-İslam yönümlü təhsil verirdi və xüsusən
Azərbaycan türkləri üçün nəzərdə tutulmuşdu.
Pişəvəri, İran Ədalət
Firqəsinə daxil olduqdan sonra, təşkilatın mətbuat orqanı olan “Hürriyyət”
qəzetinin məsul redaktoru təyin edilir. Həmin vəzifədəki fəaliyyəti,
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanadək davam edir.
“... “Hürriyyət” nəşrə
başlayanda vəziyyət elə müdhiş (dəhşətli), elə vəxim (pis) idi ki, İngiltərə
komandanlığının təqibi qorxusundan idarəmizin ünvanını belə aşkar surətdə yaza
bilmirdik. Lakin biz də tuduğumuz yolda mətanət göstərirdik. Lazım gəldikdə
müanidlərimizə (inad edənlər) cavab verirdik”.
S.C.Pişəvəri
publisistikasının növbəti mərhələsi “Həqiqət” qəzetində yazılan siyasi məzmunlu
məqalələrdən ibarətdir. 1921-ci ildə İran Kommunist Firqəsinin Mərkəzi
Komitəsində fəalliyyət göstərən və burada rəyasət heyyətinin üzvü olan
Pişəvəri, “Həqiqət” qəzetini nəşr edir.
“Cəngəl nehzəti sona
çatar-çatmaz biz Tehranda fəal siyasi təşkilatlardan əlavə, yeddi min nəfərdən
artıq üzvü olan həmkarlar ittifaqinin mərkəzi şurası “Həqiqət” qəzetindən
ibarət öz orqanını yarada bilmişdi. O günkü yoldaşlar tərəfindən yazılmış bir
neçə məqalə istisna edilmək şərti ilə qeyd olunan qəzetin bütün baş məqalələri
mənim qələmimlə yazılmışdır... Biz “Həqiqət” qəzetini nəşr etdiyimiz zaman
məqalə yazan, elmi mövzular haqqında rəy söyləyən adamlar olduqca az idi.
Sıralarımızda elmilər doktoru, ali təhsili olan adamlar,diplom sahibləri yox
idi.
Qəzetdəki məqalələrinin
birində 1917-1918-ci illərdə ermənilərlə Qafqaz türkləri arasında baş verən
müharibələrin səbəbkarını türk və erməni ekstremistləri hesab edirdi.
Pişəvəri 1918-ci ildə
Osmanlı qüvvələrinin Badkobeyə(Bakıya) daxil olması barədə “Həqiqət” qəzetində
yazırdı:
“Hər halda, şəhər bir neçə
aylıq mühasirədən sonra süqut etdi. Hökumət türklərin (Osmanlıların) əlinə
keçdi. Daşnaklar tərəfindən öldürülmüş yerli türklərin qisasını almaq bəhanəsi
ilə Nuru paşanın əsgərləri şəhəri talan edərək erməniləri qırğına məruz
qoyublar. 1918-ci il martın 18-də daşnakların vəhşiliyinin şahidi oldum, həmin
gün “saysız-hesabsız” günahsız insanların, xüsusən də neytral iranlıların
karvansaralarda yandırılaraq öldürüldüyünü öz gözlərimlə gördüm... bu mənasız
adamlar heç bir səbəb olmadan bu qırğını törədiblər, amma türklər də onlardan
geri qalmırdı. Üç gün şəhəri əsgərlərə vermişdilər ki, nə istəyirlərsə
etsinlər”.
Bakının Qafqaz İslam
Ordusu tərəfindən azad olunmasından iki il sonra Pişəvəri
“Hürriyyət” qəzetində “Kimdir günahkar?” başlıqlı məqaləsində
bildirirdi:
“Erməni-müsəlman
məsələsinin yaradıcısı var. Əgər bu yaradıcılar aradan qaldırılarsa,
erməni-müsəlman məsələsinin də aradan qalxacağına əmin olmaq olar. Həmin
yaradıcı qüvvələr daşnak və “Müsavat” partiyalarıdır. Müharibə odunu
alovlandıran da onlardır”.
Pişəvəri hətta ADF-nin
dövründə ermənilərə dəstək verib, erməniləri və asuriləri Azərbaycan Demokratik
Firqəsinin müttəfiqlərindən birinə çevirib.
O, “Həqiqət” qəzetində
“ərazi bütövlüyü”, “bir ölkə”, “milli dövlət”, “bir bayraq altında birləşmə”,
“vətənpərvərlik” mövzuları ilə bağlı yazılar yazırdı. O eyni zamanda xarici
hökumətlərlə əməkdaşlığın iyrənc olduğunu, milli prinsiplərə əsaslanmağın
vacibliyini vurğulayırdı. “Niyə Seyid Ziyanı İranının satqını hesab edirəm”
məqaləsində yazırdı:
“İran
tam mənada müstəqil milli hökumətə sahib olmalı, tayfa və tayfaçılığı aradan
qaldırmalıdır. Ölkənin bütün xalqını, bir bayraq altında birləşdirməlidir. Kim
buna zidd hərəkət edirsə, o satqındır. Vətənpərvər insanlar ölkələrini heç vaxt
zəiflətməyə cəhd göztərməz və heç vaxt ölkələrinin qanunlarına zidd hərəkət
etməyə, soydaşlarına, vətənlərinə zərər vurmağa razı olmazlar... Onlar ən
təhlükəli zamanlarda, mərkəzi hökumətə qarşı çıxmaz, haqlarını oğurluq, talan,
üsyan yolu ilə iddia etməzlər...”.
Bu yazı
muxtariyyətin elan olunmasından bir il əvvəl, yəni, 1944-cü il, dekabrın 21-də
dərc edilib. Məqalədə Pişəvəri, Seyid Ziya tərəfindən gündəmə gətiriliən
tayfaçılıq məsələsini, milli birlik üçün təhlükə olduğunu qeyd edirdi:
“Seyid
Ziya qaranlıq şüarlar gündəmə gətirdi, lakin bunların İrana heç bir faydası
yoxdur. Bu şüardan yalnız tayfalar istifadə edəcək və nəticədə mərkəzilik
bütünlüklə sarsılacaq...
İran
xalqnın tək böyük birliyi olmalıdır. Bu da mərkəzi İran birliyinin millətidir.
İran xalqının bütün gücü və imkanları, üç əsas qolda, icra, qanunvericilik və
məhkəmə sahələrində cəmlənməlidir... Biz bilirik ki, xalqımız vətənpərvərdir,
İrana pərəsdiş edir və onu göz bəbəyindən çox sevirlər. Ona görə də diqqətli
olmalıdırlar...”.
Qeyd
etmək lazımdır ki, Seyid Ziya Təbətəbai, dövlət idarəçiliyində tayfaçılıq
siyasətinin tətbiq olunmasının tərəfdarı idi. Seyid Ziya, İranda yaşan
tayfaları nəzərə alaraq, onlara müəyyən hüquq və imtiyazlar verməklə
müstəqilliklərini qorumağa çalışırdı. Lakin Pişəvəri və yolaşları bu siyasəti
uğurlu hesab etmir, mərkəzi hakimiyyəti zəiflədəcəyini düşünürdü. Pişəvəri eyni
zamanda Seyid Ziyanın əcnəbilərlə əməkdaşlığını qınayır və ölkəni federalizmə
sürkülədyini bildirirdi.
“Həqiqət” qəzetində dərc
olunan “Mərkəzi hökumət və yerli hakimiyyət orqanları” sərlövhəli
məqalələrinin birində Pişəvəri İranda kürd tayfaları və müxtəlif insanların
milli hissləri məsələsindən bəhs edib:
“...Başlanğıcda necə
olduğu ilə heç bir əlaqəmiz yoxdur... Mərkəzi hökumət bu günə qədər vilayətlərə
diqqət göstərməyib. Lakin vilayətlərin bu vaxta qədər bölünməyibsə bunun səbəbi
irançılıq hissidir... Bu gün bütün İran əhalisinin hissləri və adətləri hamının
iranlı olduğunu sübut edir.... İran xalqının hamısının hissləri eynidir və
yalnız hər bir vilayətin yerli şəraiti fərqlidir. İrançılıq bütün siyasi fikir
ayrılıqlarından üstündür. Azərbaycanlı özünü, şirzlıdan daha yaxşı irançı hesab
edir... İrana indi federasiya lazım deyil. Bu gün biz yerli hakimiyyəti
genişləndirməklə hökuməti “mərkəzləşdirməyə” çalışmalıyıq, əks halda xalqın
narazılığı günü-gündən artacaq və ayrılıq ideyası yaranacaq”.
Məqalənin sonunda Seyid
Cəfəri Pişəvəri Osmanlı hökumətinin ittihad və tərəqqi dövründəki - Ənvər
Paşanın rəhbərlik etdiyi ilk pantürkist partiya - siyasətini tənqid edir, ərəb,
erməni və kürd azlıqları haqda yazırdı:
“Biz İranda belə milli
əsarətə inanmırıq, amma bəzi düşüncəsiz yazarlar Azərbaycanı türk adlandırıblar
və ya filan tayfanı iranlı saymayıblar, bununla bağlı ayrıca siyasət aparırlar
və bu hökumətin siyasətindən daha təhlükəlidir. Əgər yazıçılar bu fikirləri
təlqin etsələr və hakimiyyət əvvəlki siyasətə əməl etsə, şübhəsiz ki, əyalət
camaatı arasından zorla yeni millətlər yaranacaq, yad əllər də onları təsdiq
edəcək və birdən ölkəni xaosun bürüdüyünü görəcəyik...”.
Azərbaycan
xalqının türk adlandırılmasına Pişəvəri açıq şəkildə qarşı çıxırdı, onun “Gənc Türklər”i sərt şəkildə tənqidi,
açıq-aşkar göstərirdi ki, o, pantürkizm
axtarışında deyildi, Pişəvəri, xalqı bir bayraq altında birləşdirmək, vahid
dövlət yaratmaq istəyirdi.
Pişəvərinin “vahid
dövlət” ideyası gerçəkləşsə də bu uzun müddətli olmadı. 1945-ci il sentyabrın
3-də Azərbaycan Demokratik Firqəsi(ADF) yarandı. Həmin ilin 12 dekabrında isə
21 Azər hərəkatı qələbə ilə nəticələndi. Bununla da İranın daxilində Azərbaycanın
milli muxtariyyəti bərpa edildi. Lakin, 1946-cı ildə İran ordusu Cənubi
Azərbaycanda hərbi əməliyyatlar apardı, fədai dəstələri məhv edildi. Dekabr ayında İran ordusu Təbrizə daxil oldu, ADF və hökumət rəhbərləri güllələndi,
beləliklə Milli hökumət süqut etdi. Pişəvəri Sovet rəhbərliyinin göstəri ilə
Sovet İttifaqına aparıldı, minlərlə vətənpərvər Azərbaycan SSR-ə mühacirət
etdi.
1947-ci il, iyul ayının
11-də Pişəvəri, Gəncədən qayıdarkən müəmmalı şəkildə avtomobil qəzasında həlak
oldu.
Ağa Rza
Yorumlar
Yorum Gönder